Aflevering 1: Huttenkloas & Goeie Mie

In de allereerste aflevering bespreken de zusters twee historische Nederlandse (serie)moordenaars: Klaas Annink en Maria Swanenburg, oftewel Huttenkloas en Goeie Mie. Klaas Annink, beter bekend als Huttenkloas, was een beruchte Twentse rover en moordenaar die rond 1775 zijn misdaden pleegde in Twente. Rondom Hengevelde om precies te zijn. Maria Swanenberg daarentegen was rond 1880 actief in het westen van het land, in de armste weiken van Leiden. Ze stond vanwege haar behulpzaamheid bekend als Goeie Mie, maar is inmiddels beter bekend als een (vrouwelijke) Nederlandse seriemoordenaar. Het motief van beide moordenaars zou geld zijn, maar is dat wel echt zo?

Muziek: Netherworld Shanty van Kevin MacLeod.

De dwangstoel waar Huttenkloas voor lange tijd op vast zou hebben gezeten (credit: entoen.nu)

Klaas Annink

Klaas Annink, onze Huttenkloas, werd geboren op 18 juni 1710 in het Twentse Beckum als kind van Jannes Annink en Geertrui Sueters. De dag na zijn geboorte werd Klaas volgens Katholieke traditie gedoopt in het wonderschone Delden. Over zijn jeugd en adolescentie is niet veel bekend. Wat wel zeker is, is dat hij op 33-jarige leeftijd trouwde met de 25-jarige Arnoldina “Aarne” Spanjer op 26 mei 1744 in Delden. Dit zal ook hoogstwaarschijnlijk in de kerk hebben plaatsgevonden. Zij kregen samen vijf zoons, waaronder oudste zoon Jannes en jongste zoon Gerrit. Over de middelste drie zoons kon ik niks vinden, dus het is onduidelijk wat hun aandeel is in dit verhaal.

Samen met zijn gezin woonde Klaas in Hengevelde, in een plaggenhut gebouwd op markengrond. Een marke was vroeger een genootschap van eigenaren van boerenerven die destijds recht hadden op de gemeenschappelijke woeste gronden in Twente. De hut van Klaas en zijn familie stond bekend als de Koenderinkshutte. Klaas heeft zijn bijnaam te danken aan het feit dat hij in een hut woonde, want hij werd Klaas van de Hutte genoemd. Oftewel: Huttenkloas.

Over het leven van Huttenkloas is eigenlijk helemaal niet zoveel bekend. Zo is het onduidelijk of hij nou een goede boer was of niet. Volgens het boek Verhalen van stad en streek boerde hij namelijk redelijk, maar volgens andere bronnen had hij geen geduld om een goede boer te zijn waardoor hij zijn inkomsten moest aanvullen met bijverdiensten. En die bijverdiensten zijn de kern van dit verhaal.

De misdaden

Wat wel zeker is, is dat hij besloot om misdaden te plegen om zo zijn gezin te onderhouden. Samen met zijn zoons Jannes en Gerrit stal hij van buurtbewoners en beroofde hij rijke kooplieden. Hier wisten ze voor lange tijd mee weg te komen, want niemand wist dat zij de daders waren van deze misdaden. En wanneer mensen het wel wisten durfde niemand er wat over te zeggen uit angst voor wraak. Behalve Pompen Harmen dan. Pompen Herman was kostganger van de familie en een halve neef van vrouw Aarne. Herman kwam uit de buurt van Haaksbergen en was een vriendelijke man die regelmatig een praatje maakte met Huttenkloas. Hij probeerde tevergeefs Huttenkloas op het goede pad te brengen.

Maar omdat de familie bang was dat Herman hen zou verraden hebben Klaas en oudste zoon Jannes hem ergens in 1774 om het leven gebracht. Klaas hield de handen van Herman handen vast terwijl Jannes hem de schedel in sloeg met een bijl. Na twee klappen met de bijl was hij dood. Aarne en Jannes hebben na het vermoorden van Herman eerst het lichaam ontkleed en vervolgens een touw rond zijn hals gebonden en hem op deze manier naar een kuil gesleept achter op hun land. Daar hebben ze hem met zijn kleding begraven. Dit is de eerste moord waarvan zeker is dat Huttenkloas deze met zijn familie heeft gepleegd.

De hut waarin Klaas woonde met zijn vrouw en kinderen lag op een route waar veel kooplieden langskwamen. Kooplieden trokken door het land naar markten om daar hun waren te verkopen, maar onderweg zochten zij een plek om te overnachten, zo ook in Twente. Klaas en Aarne boden deze kooplieden maar al te graag plek en de kooplieden werden daarom vriendelijk ontvangen.

De verdwenen kousenkoopman

Wat deze kooplieden alleen niet wisten is dat mensen die bleven slapen bij de familie Annink over het algemeen de nacht niet overleefden. Huttenkloas vond stelen en beroven namelijk niet langer genoeg omdat hij en zijn gezin snel door het geld heen gingen. Hij besloot daarom om de kooplieden te vermoorden in plaats van alleen te beroven. In 1775 was de Duitse kousenkoopman Wilhem Stint één van de kooplieden die een nacht bleef slapen in de Koenderinkshutte.

Huttenkloas viel Wilhelm aan, maar dreigde het niet te winnen. Daarop besloot zoon Jannes met een bijl de schedel van Wilhelm in te slaan terwijl Aarne de wacht hield. Net als het lichaam van Herman werd het lichaam van Wilhelm ook ergens buiten begraven, maar niet voordat ze zijn kleding hebben uitgedaan en afgenomen. De buit van deze actie bedraagt 50 gulden, wat nu omgerekend zo’n 500 euro waard zou zijn. Daarnaast eigende Huttenkloas zich de kleding van het slachtoffer toe, wat tot zijn ondergang heeft geleid.

De vader van Wilhelm was namelijk ongerust geworden toen zijn zoon maar niet thuis kwam, en ging daarom zelf op zoek naar zijn zoon. Hiervoor volgde hij de route die zijn zoon ook zou hebben gevolgd. Hij bleef slapen bij mensen waar zijn Wilhelm ook had overnacht, en zij konden zich Wilhem wel herinneren. Op deze manier kwam de vader van Wilhelm uiteindelijk aan in Delden. Wanneer hij voor de kerk van Delden een oude man in de kleding van zijn zoon ziet staan weet hij meteen dat er iets mis is en trekt hij aan de bel.

Arrestatie, strafproces en executie

Er is niet veel bekend over hoe en wat precies, maar Huttenkloas werd vrij snel gearresteerd en ondervraagd. Uiteindelijk bekende Huttenkloas niet alleen de moord op Wilhelm Stint, maar ook op die van Pompen Herman. Hij bekende hier zelfs bij dat hij deze moord samen met zijn zoon Jannes heeft gepleegd. Naast de moorden bekende hij ook de diefstallen en de overvallen. Naar aanleiding van de bekentenis van Huttenkloas, werden ook zoon Jannes, zoon Gerrit en Aarne opgepakt. Ze werden met zijn vieren opgesloten in de kelder van het stadhuis in Oldenzaal.

Huttenkloas, Jannes en Aarne werden op 22 augustus 1775 door de aanklager ter dood verdeeld werden. Dit was destijds groot nieuws in heel Nederland, want wanneer wordt nou een gezin geëxecuteerd? Zoon Gerrit werd als scheepsjongen naar zee gestuurd, waarschijnlijk naar Oost of West Indië, omdat er geen bewijs tegen hem was. Van de overgebleven drie werd als eerste Aarne gedood door middel van wurging aan de wurgpaal. Zij had dan zelf geen moorden gepleegd, maar ze was wel bij alle moorden betrokken geweest. Huttenkloas wers na 114 dagen op een dwangstoel te hebben gezeten levend geradbraakt, net als zoon Jannes. Het schijnt trouwens dat deze dwangstoel in Oldenzaal te bezichtigen is.

Radbraken is een martelmethode die voornamelijk in Europa werd gebruikt. De veroordeelde werd op een groot wagenwiel vastgebonden en een beul brak vervolgens alle ledematen, beginnend bij de benen en eindigend met een genadeslag in de hartstreek. Deze methode stamt overigens uit de Middeleeuwen en werd met name gebruikt voor het straffen van zware misdadigers. De lichamen van Huttenkloas en Jannes schijnen na de executie voor langere tijd ergens hebben gehangen om vervolgens in het galgenveld te zijn begraven.

Potentiële andere moorden

Het verhaal van Huttenkloas is een volksverhaal waar in de loop der tijd van alles aan is toegevoegd. Zo zijn er in de loop der tijd nog twee andere moorden aan hem toegeschreven. Van deze moorden is niet bevestigd dat ze door Huttenkloas en zijn familie zijn gepleegd. Het gaat om de volgende twee moorden:

De moord op buurman Harm Jan Morsink zou de eerste moord zijn geweest, die Huttenkloas eigenlijk niet zelf zou hebben willen plegen. Hierbij zou Aarne degene zijn geweest die Huttenkloas had overgehaald de moord te plegen. Het is niet duidelijk waarom Aarne wilde dat Harm Jan Morsink vermoord zou worden.. Opvallend is dat één van de bronnen schrijft dat Aarne vaak nog een graadje erger wordt afgeschilderd dan Huttenkloas zelf.
Een andere moord is die op een waarzegger die Huttenkloas had verteld dat hij, de waarzegger, geld had. Huttenkloas is en blijft een rover, dus wanneer je geld hebt ben je meteen een geschikt slachtoffer.

De enige moorden waarvan zeker is dat die door Huttenkloas gepleegd zijn is die op Pompen Herman en Wilhelm Stint. Officieel maakt hem dat een seriemoordenaar, want de FBI hanteert de definitie dat iemand een seriemoordenaar is wanneer hij of zij minimaal twee mensen vermoord op verschillende momenten in de tijd met een afkoel periode er tussen. Volgens de Nederlandse definitie is iemand een seriemoordenaar bij het plegen van drie of meer moorden.

Maria Swanenburg

Zoals jullie weten is het gros van de seriemoordenaars man. Nu hebben wij in Nederland gelukkig niet veel seriemoordenaars, maar twee ervan zijn vrouw waaronder Maria Swanenburg, ook wel bekend als Goeie Mie. Ze had deze bijnaam omdat ze bekend stond als een behulpzame buurvrouw. Dit neemt niet weg dat ze is veroordeeld voor een drievoudige moord, maar ze werd verdacht van het vermoorden van minimaal 90 mensen waarvan er 27 zeker zijn gebeurd.

Goeie Mie

Maria werd geboren op 9 september 1839 in Leiden. Ze was de dochter van Clemens Swanenburg en Johanna Dingjan, beiden geboren in 1810. Clemens en Johanna hadden in totaal twaalf kinderen, waarvan er maar liefst zes op jonge leeftijd stierven en er één bij de geboorte al overleden was. Het gezin Swanenburg was een armoedig gezin. Het hielp dan ook niet mee dat vader Clemens alcoholist was. Hij maakte vrijwel alles wat hij verdiende op aan drank. Het gezin werd dan ook regelmatig op straat gezet omdat ze de huur niet konden betalen. Maria moest daarom ook al jong een bijdrage leveren aan het inkomen van het gezin. Dit deed ze door onder andere op te passen op kinderen en kousen te breien.

Maria trouwde op 13 mei 1868, op 29 jarige leeftijd, met fabrieksarbeider Johannes van der Linden. Bij het had Maria al een zoon, namelijk Arie. Arie werd geadopteerd door Johannes en zo gewettigd als zoon. Naast Arie had ze ook nog twee andere kinderen, maar deze overleden al jong aan ziektes. Met Johannes kreeg ze zeven kinderen, waarvan maar twee het overleefden.

Het gezin woonde gedurende hun tijd samen in de armste wijken van Leiden en leefde dan ook in armoede. Dit heeft er waarschijnlijk tot geleid dat Maria, net als Huttenkloas, naar alternatieve manieren zocht om haar inkomsten aan te vullen. Het alternatief waar Maria voor koos was het vergiftigen van haar buren, kennissen en familieleden en geld te verdienen door het afsluiten van verzekeringen in de naam van haar slachtoffers. Deze actie leverde haar uiteindelijk een nieuwe bijnaam op, namelijk de Leidse Gifmengster.

De Leidse Gifmengster

Het is niet bekend wanneer ze precies begon met haar misdaden, maar het zal rond 1880 zijn geweest. Ze vergiftigde haar slachtoffers met Arseen, wat destijds als middel tegen wandluis te koop was bij de drogisterij. Ze mengde het arseen door het eten van haar slachtoffers. Vervolgens kon ze het geld innen van de verzekeringen en begrafenisfondsen die ze had afgesloten. Dit leverde haar behoorlijk veel geld op, namelijk zo’n 2000 tot 3000 gulden wat nu omgerekend ruim 25.000 euro waard zou zijn.

Normaal heeft natuurlijk de familie van de overledenen recht op het geld van een levensverzekering en begrafenisfonds, maar Maria eigende zich het allemaal toe door tot de dood voor haar slachtoffers te zorgen. Ze vertelde de families dat ze alles onder controle had, waardoor ze vrij was om te doen wat ze wilde. Dit was erg slim van haar, want hierdoor had niemand door dat zij achter de vele doden zat. Doordat zij de zorg op zich nam kwam ze erg betrokken en behulpzaam over, niemand die haar dus ergens van verdacht. Ze had op deze manier de touwtjes compleet in handen. Daarnaast pleegde ze de moorden in arme wijken, waar niemand verder naar om keek waaronder huisartsen. Hier kwam de dokter dan ook niet vaak langs voor huisbezoeken.

Het duurde drie jaar voordat Maria werd opgepakt voor haar daden. Op 8 december 1883 pleegde ze haar laatste moord. Ze heeft toen de gezinsleden van het gezin Frankhuizen vergiftigd, waardoor er drie personen tegelijkertijd dood gingen. Dit wekte natuurlijk meteen argwaan. Op 14 december werd dan ook door een heel- en verloskundige die ook de lijkschouwing deed aangifte gedaan en de volgende dag werd Maria al gearresteerd.

Arrestatie, strafproces en veroordeling

Bij de arrestatie werd Maria gefouilleerd en vonden ze een inschrijvingsbiljet voor een begrafenisfonds op naam van van één van de slachtoffers. Al snel bekende Maria de moorden op de familie Frankhuizen, waardoor het balletje ging rollen. Ze werd op 18 december overgeplaatst naar het huis van bewaring in Den Haag, maar het duurde niet lang voordat men door had dat Maria achter meer sterfgevallen zat. Ineens werd er een connectie gelegd tussen haar en de verdachte sterfgevallen in de buurt en in haar familie.

Om deze connectie vast te leggen moesten de lijken van deze slachtoffers worden opgegraven en onderzocht, iets wat een hele klus was. In veertien van de zestien onderzochte lijken werden er sporen van arseen aangetroffen. Het onderzoek en leggen van connecties duurde ongeveer anderhalf jaar, waarna het proces tegen Maria kon beginnen. Tijdens het proces vertelde Maria verschillende dingen over haar daden.

Ze nam daarnaast een defensieve houding aan en probeerde de dood van sommige slachtoffers af te schuiven op de slachtoffers zelf. Over victim blaming gesproken. En over andere moorden zweeg ze dan weer. Verder verklaarde ze dat ze niet goed bij zinnen zou zin geweest of dat dronken was ten tijde van het plegen van haar daden. Ondanks deze verklaring werd ze volledig toerekeningsvatbaar gerekend.

Ze werd uiteindelijk op 1 mei 1885 veroordeeld tot levenslange tuchthuisstraf. Op 2 juli werd ze geplaatst in de gevangenis voor vrouwen in Den Bosch. Eind 1885, op 29 december, werd haar huwelijk met haar man ontbonden. Op 8 maart 1887 werd ze uiteindelijk overgeplaatst naar de vrouwengevangenis in Gorinchem. Vanuit hier heeft ze nog geprobeerd om gratie te krijgen, maar deze pogingen waren tevergeefs. Uiteindelijk is ze overleden op 11 april 1915 en werd begrafen op de katholieke begraafplaats in Gorinchem.

Impact en motief

Goeie Mie heeft in totaal zo’n 100 mensen vergiftigd waardoor ze in het Guinness Book of World Records zou staan als grootste gifmengster aller tijden. Ze is dan ook wereldberoemd en misschien wel de beroemdste seriemoordenaar in de Nederlandse geschiedenis. Haar daden hebben ertoe geleid dat het moeilijker werd gemaakt om zware vergiften te kopen en dat de procedure voor het afsluiten van een verzekering in iemands naam moeilijker werd gemaakt.

Het motief voor de moorden is nooit echt duidelijk geworden, maar het lijkt in eerste instantie om geld te gaan. Dit heeft ze gemeen met Huttenkloas, want bij hem ging het ook om het geld. Ze zijn in dat geval beiden het best te omschrijven als ‘comfort killers’, oftewel mensen die anderen moorden voor hun eigen winst. In dit geval dus financiële winst.

De meningen over het motief van Goeie Mie zijn erg verdeeld. Want ondanks dat ze het verzekeringsgeld zich heeft toegeëigend leefde ze nog steeds in armoede en had ze veel schulden. Hierdoor denken mensen dat ze het niet zozeer om het geld deed, maar voor het gevoel van macht want zij nam de controle over iemands leven en dood. Ze heeft dan ook nooit berouw getoond voor haar daden en weigerde hier dan ook verantwoordelijkheid voor te nemen, wat mij betreft een teken dat ze een psychopaat of sociopaat was.

Gebruikte bronnen

Blecourt, W., & Koman, R. A. (2010). Delden. In Verhalen van stad en streek (1ste editie, pp. 161–162). Bert Bakker.