Aflevering 18: Josef Mengele

De zusters bespreken nazi-arts Josef Mengele, ook wel bekend als de engel des doods. Deze beruchte SS-officier was tijdens de Tweede Wereldoorlog werkzaam als hoofdarts in vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau. Als aanhanger van de nazi-ideologie had ook hij een fascinatie voor rasverbetering. Hij kreeg daarom als hoofdarts van Auschwitz-Birkenau de vrijheid om de meest gruwelijke medische experimenten uit te voeren op levende proefpersonen, en dan het liefst op tweelingen.

Muziek: Netherworld Shanty van Kevin MacLeod.

Mengele in zijn SS-uniform (credit: bbc.com)

Geboorte en opleiding

Josef Mengele werd geboren op 16 maart 1911 in Günzburg, een Beierse plaats in het toenmalige Duitse Keizerrijk. Hij was de oudste zoon van Karl en Walburga Mengele. Josef was het lievelingetje van zijn moeder ondanks dat hij twee jongere broer had. Zijn moeder verwende hem daarom enorm. Karl was de oprichter en eigenaar van een fabriek die landbouwmachines maakte. Het was een succesvol bedrijf, want de naam Mengele werd destijds in Beieren geassocieerd met succes. Zelfs Adolf Hitler heeft een bezoekje gebracht aan de fabriek in Günzburg. Dankzij het succes van zijn familie was Mengele vrij om te kiezen welke kant hij op wilde gaan betreft zijn studie. Daarnaast was hij een goede leerling en haalde hij hoge cijfers. Nadat hij in april 1930 de middelbare school had afgerond, besloot hij om geneeskunde te studeren aan de Universiteit van München. München was toendertijd het hoofdkwartier van de NSDAP (Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij), de Nazi-partij van Adolf Hitler.

Tijdens zijn eerste jaar aan de universiteit kreeg Mengele interesse in politiek, waardoor hij zich aansloot bij Der Stahlhelm [Nederlands: de stalen helm]. Dit was een paramilitaire groep die pleitte voor de terugkeer naar de vooroorlogse monarchie. Deze groep was overigens een opstapje naar de Nationaal Socialistische Partij, wat destijds werd gepromoot op onder andere universiteiten. De Nazi’s pleitte namelijk voor de terugkeer naar Duitse trots en puurheid, en daarmee de verwijdering van raciale onzuiverheden. In 1934 ging Der Stahlhelm op in de Sturmabteilung [Nederlands: storm divisie], ook wel de Bruinhemden genoemd. Dit was oorspronkelijk opgericht als de knokploeg van Adolf Hitler en werd later de Schutzstaffel [Nederlands: beschermingsafdeling], oftewel de SS.

Fascinatie voor eugenetica

Mengele kreeg al snel een fascinatie voor eugenetica, oftewel rasverbetering. Het idee dat de genetische samenstelling van een populatie verbeterd zou kunnen worden door alleen degenen met de meest wenselijke eigenschappen voort te laten planten, dat interesseerde Mengele wel. Dit betekende tevens dat degenen met de niet gewenste eigenschappen geëlimineerd moesten worden. In 1935 behaalde hij zijn PhD in antropologie aan de Universiteit van München. Zijn proefschrift was getiteld ‘Rassenmorfologisch onderzoek van het voorste deel van de onderkaak bij vier raciale groeperingen’. Hij wilde door middel van empirisch onderzoek en dus door middel van wetenschap aantonen dat het Duitse volk superieur is, en daarbij dat Duitsers betere mensen zijn in vergelijking met anderen.

Mengele legde in 1936 zijn artsexamen af en liep voor vier maanden zijn coschap Kindergeneeskunde in Leipzig. In januari 1937 sloot hij zich aan bij het Instituut voor Erfelijke Biologie en Rassenhygiëne in Frankfurt. Hier werd hij de assistent van Dr. Otmar Freiherr von Verschuer, een Duitse geneticus die een bijzondere interesse had in onderzoek naar tweelingen. Von Verschuer was verbonden met de Nazi-partij en onderhield goede contacten met de SS. In mei 1937 sloot ook Mengele zich aan bij de Nazi-partij.

Militaire dienst

Mengele rondde in 1938 cum laude zijn studie geneeskunde af aan de Universiteit van Frankfurt met zijn proefschrift getiteld ‘Familiegroeponderzoek bij lip-kaak-gehemeltespleet’. Dit is ook het jaar dat hij zich aansloot bij de Schutzstaffel, de SS. De SS was dé elite binnen de Nazi-partij. Zij keken tot zes generaties terug of je van puur Duits bloed was. Dit werd alleen moeilijker om aan te tonen toen de Tweede Wereldoorlog begon, daarom moest je toen kunnen bewijzen dat je grootouders Ariërs waren. Leden van de SS kregen een bloedgroep teken – een kleine tatoeage – onder de linkerarm getatoeëerd. Mengele voelde zich hier blijkbaar te goed voor, want hij weigerde om dit teken te laten tatoeëren.

In 1938 doorliep Mengele de basisopleiding bij de Gebirgsjäger, dit was de lichte infanterie van de bergtroepen. Na drie maanden training keerde hij terug naar zijn werk aan de Universiteit van Frankfurt. Op 28 juli 1939 trouwde Mengele met Irene Schönbein, een dochter van een professor aan de Universiteit van Frankfurt. Ze leerden elkaar kennen toen Mengele zijn coschappen in Leipzig liep. Niet lang nadat ze trouwden brak de Tweede Wereldoorlog uit en werd Mengele opgeroepen voor het leger.

Oorlogsheld

In juni 1940 werd Mengele opgeroepen voor de Wehrmacht [Nederlands: krijgsmacht], het Duitse leger onder leiding van Adolf Hitler. In augustus meldde hij zich vrijwillig bij de medische dienst van de Waffen-SS, de militaire tak van de SS. Hier diende hij tot november 1940 als tweede luitenant in een medische reserve bataljon. Hij werd daarna overgeplaatst naar de SS-Rasse- und Siedlungshauptamt in Poznań, te Polen. Dit was een bureau dat verantwoordelijk was voor de raciale zuiverheid van manschappen van de SS en hun toekomstige vrouwen.

Vanwege een dringende behoefte aan militairen aan het oostfront werd Mengele in juni 1941 naar Oekraïne gestuurd, niet ver van Stalingrad. Hij ontving voor de moed die hij hier toonde de tweede klas IJzeren Kruis. Begin 1942 redde hij twee Duitse soldaten van een brandende tank en ontving hiervoor de eerste klas IJzeren Kruis. In november 1942 raakte Mengele zwaargewond en werd hij ongeschikt verklaard om te vechten aan het front. Nadat hij tijd had gekregen om te herstellen werd hij daarom weer overgeplaatst, dit keer naar het hoofdkantoor van de SS-Rasse- und Siedlungshauptamt in Berlijn. Hier werd hij herenigd met Von Verschuer, die inmiddels de directeur was van het Kaiser Wilhelm Instituut voor Antropologie, Menselijke Erfelijkheid en Eugenetica. In april 1943 werd Mengele gepromoveerd tot de rang van kapitein.

Auschwitz

Begin 1943 werd Mengele door von Verschuer aangemoedigd om zich te laten overplaatsen naar een concentratiekamp, om daar zijn werk als eugenetica onderzoeker voort te zetten in de praktijk. Hier zou hij kunnen experimenteren op levende menselijke proefpersonen. Zijn aanvraag voor overplaatsing werd geaccepteerd en vanaf mei 1943 was Mengele werkzaam als hoofdarts van kamp Auschwitz-Birkenau. Auschwitz is de Duitse naam van een Poolse stad die vooral bekend is vanwege het concentratiekampcomplex met dezelfde naam. Het complex bestond uit verschillende kampen: het basiskamp Auschwitz I, het vernietigingskamp Auschwitz II-Birkenau, het werkkamp Auschwitz III-Monotwitz en nog tientallen subkampen.

Van 1940 tot en met begin 1942 was Auschwitz voornamelijk een concentratiekamp, waarbij het nog niet zozeer draaide om vernietiging. Vanaf begin 1942 veranderde dit en was de massamoord op Joden een belangrijke functie van het complex. Kamp Auschwitz-Birkenau is de grootste en meest bekende van de acht vernietigingskampen die door de nazi’s werden ingericht. In totaal werden ongeveer 1,3 miljoen mensen vanuit doorgangskampen uit heel Europa naar Auschwitz gedeporteerd, waarvan er 1,1 miljoen om het leven zijn gekomen. Het grootste deel van deze slachtoffers werd vergast. De slachtoffers waren grotendeels Joods, maar er zaten ook mensen met andere etniciteiten – zoals Roma en Sinti – en politieke gevangenen tussen, waaronder Russische krijgsgevangenen.

Ook in Nederland werden gevangenen vanuit een doorgangskamp naar Auschwitz gedeporteerd. De meest bekende is Anne Frank, zij werd vanuit kamp Westerbork op 3 september 1944 met de laatste trein naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd. Samen met haar zus Margot werd ze op 28 oktober 1944 op transport gezet naar concentratiekamp Bergen-Belsen. Hier is ze – kort na het overlijden van haar zus – overleden aan de gevolgen van vlektyfus. Hun vader, Otto Frank, overleefde het basiskamp Auschwitz I. Hij is het enige lid van hun familie die de Holocaust heeft overleefd.

Die Selektion

Mengele werd dus overgeplaatst naar Auschwitz, zodat hij hier zijn antropologische onderzoek naar erfelijkheid voort kon zetten. Hij was overigens niet de eerste dokter die de gevangenen in een concentratiekamp gebruikte als proefpersonen voor medische experimenten. In andere kampen werden Joodse gevangenen al geïnjecteerd met bacteriën en opengesteld aan verschillende dodelijke ziektes. Ook werden ze in elkaar geslagen met het uiteinde van een jachtgeweer, om te zien hoe lang het zou duren voordat ze permanente hersenschade opliepen. Ook in Auschwitz werden al experimenten met sterilisatie uitgevoerd, zo heeft dokter Horst Schumann op één dag 90 mannelijke gevangenen gecastreerd.

De dag na Mengele’s aankomst in Auschwitz voerde hij voor het eerst ‘die Selektion’ uit, de selectie. Bij aankomst moesten nieuwe gevangenen op het treinperron een selectie doorstaan. Hierbij ging het om leven of dood. Het was niet bepaald een populaire taak onder de SS officieren. De meesten die dit moesten uitvoeren deden dit onder invloed van alcohol en/of drugs. Maar niet Mengele, die had namelijk geen problemen met deze taak. Al fluitend bepaalde hij wie dood ging en wie voorlopig nog mocht leven. Dat selecteren deed hij overigens erg nonchalant: hij wuifde met zijn hand naar links of rechts. Werd je naar links gestuurd, dan ging je regelrecht naar de gaskamer. Werd je naar echts gestuurd, dan werd je als sterk genoeg gezien om onder brute omstandigheden arbeid te verrichten.

De eerste keer dat Mengele de selectie uitvoerde heeft hij 1.035 Roma en Sinti naar de gaskamer gestuurd. Gedurende zijn tijd in Auschwitz overzag hij 74 inkomende transporten waarbij 80% van de zojuist gearriveerde gevangenen meteen naar de gaskamer werden gestuurd. Kinderen jonger dan 14 en ouderen behoorden automatisch tot deze groep. Mengele genoot schijnbaar zo erg van dit aspect van zijn werk dat hij zich er vrijwillig voor opgaf. Zo zei hij: “Joden komen hier via de deur binnen en gaan via de schoorsteen weer naar buiten”.

Geschikte proefpersonen

Omdat Mengele’s echte passie zijn onderzoek was, was hij continu op zoek naar geschikte proefpersonen. Hij gaf SS officieren de opdracht om bij de selectie gevangenen met een genetische afwijking apart te zetten. Denk hierbij aan mensen met een groeistoornis, een klompvoet of heterochromie [kleurverschil in de iris van één oog]. Bij deze gevangenen deed hij onderzoek naar hun zogenaamde misvormingen in de hoop te achterhalen hoe hij dit kon elimineren. Natuurlijk had hij als doel om zo het arische ras zo zuiver en sterk mogelijk te maken. Tweelingen kregen echter zijn speciale aandacht, vooral als het kinderen waren. Hij had al sinds zijn studietijd interesse in tweelingen.

Mengele hoopte door tweelingen te bestuderen en op hun te experimenteren erachter te komen hoe hij genen kon manipuleren. Hij hoopte zo een manier te vinden om tweelinggeboortes bij Duitse vrouwen te bevorderen, zodat het perfecte arische ras nog sneller kon groeien. Zijn interesse in tweelingen heeft dan ook een rol gespeeld in waarom hij zo vaak aanwezig was bij de selectie van de nieuwe gearriveerde gevangenen. Bij de selecties riepen de SS officieren om “Zwillinge!” [Nederlands: tweelingen], waarbij ouders werden geforceerd snel een beslissing te nemen. Was het nou een goed of slecht teken als je een tweeling was?

Sommige ouders gaven hun tweeling vrijwillig op bij de officieren en in andere gevallen waren het familieleden, vrienden of buren die dit doorgaven. Sommige moeders probeerden hun tweelingen te verstoppen, maar Mengele gaf SS officieren de opdracht om ook in de barakken grondig te zoeken naar geschikte proefpersonen. Soms lukte het moeders toch om hun tweeling te laten ontsnappen aan de gruwelijke experimenten van Mengele, door ze mee te nemen de gaskamer in. Gedurende zijn tijd in Auschwitz wist Mengele 3.000 paren tweelingen te vinden die werden gebruikt als proefkonijnen. Slecht 200 paar tweelingen overleefden dit.

Mengele’s “kinderen”

De tweelingen werden na de selectie onder de douche gezet en gewassen. Vervolgens kregen ze een nummer op hun arm getatoeëerd en werden ze in een barak voor tweelingen geplaatst. Hier moesten ze een intensieve vragenlijst invullen. Er werd gevraagd naar hun leeftijd, lengte, oogkleur, haarkleur, ethnische achtergrond en eventuele gezondheidsproblemen. Omdat de vragenlijst te moeilijk was voor jonge kinderen om zelf in te vullen, kregen ze hulp van een oudere gevangene. Na het invullen van de vragenlijst werden de kinderen door Mengele geïnterviewd. Hij hield van elk kind een dossier bij vol met notities en andere aantekeningen.

Omdat de tweelingen Mengele’s “kinderen” waren, werden ze anders behandeld dan de andere gevangenen. Zo werd hun haar niet geschoren en mochten ze hun eigen kleding houden. Mengele gaf ze regelmatig snoepjes en chocolaatjes, een aai over de bol, praatte met ze en speelde soms zelfs met ze. De jongere kinderen noemden hem daarom “oom Mengele”. Mengele deed dit alles natuurlijk om de kinderen op hun gemak te laten voelen en hen het idee te geven dat ze hem konden vertrouwen.

De tweelingen moesten zich elke ochtend om 6 uur melden voor hun barak. Hierna aten ze een klein ontbijt en kwam Mengele langs voor een inspectie. De tweelingen werd les gegeven in geïmproviseerde klassen en mochten soms voetballen. Ze hoefden niet te werken en werden niet gestraft. In verhouding met andere gevangenen verkeerden zij in goede omstandigheden, totdat ze werden opgehaald voor de onmenselijke experimenten die in speciale laboratorium werden uitgevoerd.

De experimenten

Elke dag werd er bloed afgenomen bij de tweelingen. Daarna ondergingen ze verschillende medische experimenten. Omdat Mengele de precieze reden voor de experimenten geheim hield, wisten de tweelingen niet waarom hen werd aangedaan wat hen werd aangedaan. De experimenten werden altijd op één van de tweeling gedaan, de andere tweeling was dan de ‘control group’. De volgende experimenten werden zonder enige vorm van verdoving uitgevoerd:

Metingen – De tweelingen werden gedwongen om zich uit te kleden en moesten naast elkaar gaan liggen. Ze werden vervolgens zorgvuldig onderzocht en gemeten. Elk onderdeel van hun lichaam werd bestudeerd. Lichamelijke kenmerken die beide tweelingen bevatten werden als erfelijk gezien. Alles wat afweek zou zijn beïnvloed door omgevingsfactoren. Deze testen duurden tot 8 uur lang.
Pijngrens – Mengele deed soms testen om de pijngrens of het uithoudingsvermogen te meten door middel van het toedienen van elektriciteit. Hij verhoogde telkens het voltage tot de tweeling bewusteloos raakte, in coma raakte of overleed.
Bloedtesten en transfusies – Er werd regelmatig grote hoeveelheden bloed afgenomen. Door middel van een bloedtransfusie werd het bloed van de ene tweeling in de aders van de andere tweeling geïnjecteerd.
Oogkleur – Sommige tweelingen met bruine ogen kregen een chemische vloeistof in hun ogen geïnjecteerd met als doel de bruine ogen blauw te maken. Dit veroorzaakte hevige pijn, infecties en tijdelijke of zelfs permanente blindheid.
Injecties en ziektes – Er werden sowieso vaak regelmatig mysterieuze injecties toegediend die hevige pijn veroorzaakte. De tweelingen wisten zelf niet wat er precies in zat. Deze injecties werden in de ruggengraat en wervelkolom gegeven. Ook werden ze soms opzettelijk geïnjecteerd met ziektes als tyfus en tuberculose. Zodra de zieke tweeling kwam te overlijden, werd de gezonde tweeling ook vermoord. Zo konden de autopsies met elkaar worden vergeleken. Mengele liet wonden vaak opzettelijk geïnfecteerd raken met koudvuur (gangreen) zodat het weefsel ging afsterven. Sommige tweelingen kregen chloroform of fenol rechtstreeks in hun hart toegediend waardoor hun bloed ging stollen en ze kwamen te overlijden.
Operaties – Er werden verschillende operaties uitgevoerd, uiteraard zonder verdoving, waaronder het verwijderen van organen, castraties, sterilisaties en amputaties. De ledematen van de ene tweeling werd bij de andere tweeling aangezet. Tweelingen werden soms ook aan elkaar vastgenaaid. Zo was er een tweeling waarvan één een bochel had. Deze tweeling werd met hun ruggen aan elkaar vastgenaaid. Ook hun polsen waren aan elkaar genaaid.

Het laatste experiment was altijd de autopsie. De autopsies werden uitgevoerd op de tweelingen die kwamen te overlijden aan de gevolgen van een experiment, maar soms werden tweelingen dus ook opzettelijk vermoord. Organen, ogen, bloedmonsters en weefsel werden soms voor verder onderzoek naar dr. von Verschuer gestuurd.

Kinderen laten hun identificatienummers zien (credit: bbc.com)

Sadisme en racisme

Mengele voerde zijn experimenten zogenaamd uit in de naam van de wetenschap. Omdat hij wilde dat zijn onderzoek als officieel werd gezien deed hij alles zo officieel mogelijk. Desondanks was er geen valide wetenschappelijke reden of aanleiding voor zijn gruwelijke experimenten. Dokters die Mengele hebben geassisteerd bij de experimenten claimden later dat Mengele deze experimenten puur uit zijn eigen sadisme uitvoerde. Dit sadisme bleek niet alleen uit de experimenten. Zwangere vrouwen werden meteen naar de gaskamer gestuurd, maar hoogzwangere vrouwen mochten eerst bevallen. Hij liet de moeder en het kindje dan een tijdje leven, maar plakte de borsten van de moeder af zodat ze werd geforceerd om toe te kijken hoe haar baby stierf van de honger.

Ook heeft Mengele een groot gat laten graven dat met benzine werd gevuld. Deze brandbare vloeistof werd aangestoken waardoor een vlammenzee ontstond. 300 jonge kinderen werden uit vrachtwagens in dit vlammende gat gekieperd. Kinderen die uit het gat wisten te klimmen werden door een SS officier met een stok er weer in geduwd. Mengele was samen met Rudolf Höss – de opperbevelhebber in Auschwitz – degene die hier de bevelen voor gaf.

Ondanks zijn intense haat voor Joden kon hij niet voorkomen dat hij soms seksuele gevoelens voelde voor jonge Joodse vrouwen, vooral wanneer deze naakt voor hem werden geparadeerd. Zo werd er ook een 15-jarig Joods meisje uit Transsylvanië voor hem rond geparadeerd. Hij kon het niet helpen om opgewonden te raken door haar, iets wat hij niet kon verkroppen. Het meisje moest daarom gestraft worden door middel van speciale experimenten. Een uur lang heeft hij haar lichaam zo zwaar toegetakeld, dat ze er na afloop compleet misvormd uitzag. Hij liet haar vervolgens achter om te sterven.

Onnodig wreed

Bijna een jaar na zijn aankomst in Auschwitz werd Mengele in 1944 gepromoveerd tot de hoofdarts van Birkenau. 1944 is tevens het jaar dat hij vader werd. Zijn vrouw Irene beviel op 16 maart 1944 van hun zoon Rolf. Interessant genoeg besloot Mengele om rond dezelfde tijd in het kamp een klein jongetje te adopteren. Het jongetje leek fysiek gezien zelfs op hem en werd gekleed in een wit medisch uniformpje, de kinderversie van het uniform dat Mengele zelf altijd droeg. Mengele en het jongetje liepen hand in hand door het kamp. Het jongetje werd door Mengele verwend met snoepjes en speelgoed. Na een maand was hij alweer op het jongetje uitgekeken en leidde hij het jongetje – nog steeds hand in hand – naar de gaskamer.

Mengele was dus een door en door wrede man. En dit kwam hem goed uit, want hoe wreder hij was bij het uitvoeren van zijn taken, hoe meer hij werd gerespecteerd door zijn mede-Nazi’s. Mengele wilde dan ook zijn aanzien – vooral binnen de hiërarchie van de Nazi’s – vergroten. Dit was mede waarom het zo belangrijk voor hem was dat zijn antropologisch onderzoek en de experimenten als officieel werd beschouwd. Kampcommandant Rudolf Höss schreef in een rapport eind 1944 dat Mengele [quote] “alle taken die hem werden gegeven, vaak onder zeer moeilijke omstandigheden, tot volle tevredenheid van zijn meerderen zijn uitgevoerd. Hij [Mengele] gebruikt zijn vrije tijd vaak om het wetenschappelijke materiaal dat hij tot zijn beschikking heeft te gebruiken om een waardevolle bijdrage te leveren aan de antropologische wetenschap” [einde quote].

Einde in zicht

Mengele zat inmiddels op het hoogtepunt van zijn macht, maar hij voorzag problemen. In de herfst van 1944 waren in de buurt van Auschwitz steeds vaker sirenes van de luchtafweer te horen. Er vielen soms ook bommen. Mengele zag in dat het einde van de oorlog in zicht was en dat de Nazi’s niet hadden gewonnen. Hij wist dat de Russen het kamp binnenkort zouden overmeesteren. Volgens ooggetuigen werd hij zichtbaar depressief bij deze realisatie en begon hij zwijgend heen en weer door zijn kantoor, met zijn gezicht in zijn handen. Ondanks dat hij wist dat de nederlaag onvermijdelijk was, ging hij nog zo lang mogelijk door met zijn experimenten. In december 1944 experimenteerde hij nog op 16 kleine vrouwen met een groeistoornis, waarvan slechts vijf het hebben overleefd.

Begin januari 1945 werd het crematorium opgeblazen en werden de gevangenen die gezond genoeg was om te lopen geforceerd om te marcheren naar nieuwe locaties in Duitsland. Mengele besloot daarop dat hij weg moest wezen. De laatste persoon die hem in Auschwitz heeft gezien was dokter Martina Puzyina, die hem heeft geassisteerd bij zijn experimenten. Ze zag hem op 17 januari 1945 voor het laatst toen hij zonder wat te zeggen haar kantoor binnen liep, papieren pakte, dit in twee dozen deed en ze naar zijn auto liet brengen. 10 dagen, op 27 januari, later arriveerden de Russen. Zij troffen een uitgebrand kamp aan en de SS officieren waren inmiddels al gevlucht. Er waren nog wel een paar duizend overlevenden – meer dood dan levend – die rondzwierven tussen wat was overgebleven van het kamp. Zo’n 180 kinderen werden bevrijd.

Rijen met lege barakken na de bevrijding (credit: auschwitz.net)

Op de vlucht

Inmiddels was Mengele naar een meer zuidelijk gelegen concentratiekamp gevlucht. Toen de Russen in de buurt van dit kamp kwamen, vluchtte hij naar concentratiekamp Mauthausen in het noorden van Oostenrijk. Toen ook hier de geallieerden naderden, sloeg hij weer op de vlucht. Hij ontdeed zich van zijn Nazi-uniform en wist een Wehrmacht-uniform te bemachtigen. Mengele wist dat hij gezocht zou worden door de geallieerden en zijn Nazi-uniform zou hem dan verraden. Op 2 mei 1945 meldde hij zich bij een oorlogsziekenhuis, maar ook dit werd al snel overmeesterd door de Russen en alle Duitsers werden gevangen genomen. Doordat hij een Wehrmacht-uniform aan had, werd hij niet herkend als een SS officier. Hierdoor werd hij samen met de andere gevangenen overgedragen aan de Amerikaanse troepen en daarna vrij gelaten.

Niet veel later werd hij weer opgepakt door Amerikaanse troepen. Hij is toen zelfs onder zijn eigen naam geregistreerd. Wat Mengele toen nog niet wist is dat zijn naam op de lijst van gezochte Nazi’s stond, maar er stonden honderden namen op deze lijst en de naam Mengele was toen nog niet zo bekend. Zijn besluit om niet een bloedgroep teken te laten tatoeëren toen hij zich bij de SS aansloot heeft zijn leven gered. De Amerikaanse troepen dwongen de Duitse gevangenen om hun hemden uit te trekken en hun armen omhoog te houden, zodat het bloedgroep teken zichtbaar zou zijn. Degenen mét deze tatoeage werden apart gezet. Degenen zonder tatoeage die een geloofwaardig verhaal hadden werden vrijgelaten.

Mengele werd dus niet geïdentificeerd en verliet in juli 1945 het Amerikaanse kamp onder zijn eigen naam. Bij toeval wist hij kopieën van de identiteitspapieren van een dokter die hij in gevangenschap had ontmoet te bemachtigen, Fritz Ullman. Hij paste de papieren wat aan en werd Fritz Hullmann.

Gezocht

Tijdens het Proces van Neurenberg – dat begon in november 1945 – werd Mengele’s naam meerdere keren genoemd. In Duitsland stonden tientallen Josef Mengele’s geregistreerd en het was mogelijk dat hij was omgekomen tijdens de chaotische tocht van het Duitse leger terug naar huis. Dit is dan ook precies wat Mengele’s familie de rechercheurs vertelden die naar hem op zoek waren. Irene, Mengele’s wife, stelde zichzelf op als een weduwe vrouw en er schijnt ook een begrafenis te zijn geweest. De hele Mengele familie was overigens pro-Nazi, dus het is niet vreemd dat ze hem hielpen.

Voor zijn eigen veiligheid en die van zijn familie werd er een schuilplaats voor hem gevonden bij boeren in het Beierse Rosenheim. Josef Mengele bestond nu officieel niet meer en was hij nu Fritz Hullman, een landarbeider die aardappelen plantte en oogstte. Zijn vrouw Irene kwam hem elke twee weken met de trein opzoeken. Mengele bracht hier drie jaar in anonimiteit door totdat hij weer bang werd om ontdekt te worden. Nazi dokters met wie hij samen heeft gewerkt werden 3,5 jaar na het einde van de oorlog ter dood veroordeeld en geëxecuteerd voor dezelfde dingen als die hij had gedaan. Hij besloot dat Rosenheim niet langer meer veilig was en sloeg weer op de vlucht.

Buenos Aires

Dit was een verstandige keuze, want ondertussen kwamen zijn gruwelijke daden eindelijk boven water en werd het onthuld aan de rest van de wereld. Hierdoor werd hij de meest gezochte Nazi door naoorlogse Nazi-jagers. Mengele besloot daarop dat Europa in zijn geheel niet meer veilig was. Al lopend over de Alpen maakte hij de oversteek naar Italië waar hij in april 1949 aankwam. Vanuit hier wist hij Zuid-Tirol te bereiken waar hij – onder de naam Helmut Gregor – een internationale identiteitskaart van het Rode Kruis in zijn handen kreeg. Hiermee wist hij vervolgens een Zwitsers paspoort te bemachtigen. Mengele reisde vervolgens naar Genua en vanuit daar zette hij koers naar Buenos Aires, Argentinië.

Na zes weken kwam hij aan in Buenos Aires. Hier voelde hij zich eindelijk veilig. Hij werd dan ook verwelkomd door de toenmalige Argentijnse president Juan Perón. Perón was schijnbaar een aanhanger van Adolf Hitler en bood daarom bescherming aan Nazi’s. In Buenos Aires maakte Mengele al snel contact met de lokale Nazi-gemeenschap, waar hij een zeer gerespecteerd lid van werd. Hij bouwde een comfortabel leven op en vond werk als timmerman, iets waar hij goed in bleek te zijn. Hij was ondertussen nog steeds in constant contact met zijn familie. Met hulp van zijn familie kon hij investeren in een timmerbedrijf. In 1952 kende de rechtbank in Düsseldorf Mengele’s vrouw Irene een echtscheiding toe. Hij stemde in met de scheiding via zijn advocaat.

Eigen identiteit

Mengele’s broer Karl was in 1949 overleden en liet zijn vrouw Martha en hun zoon achter. Martha had aandelen in het familiebedrijf en Mengele’s vader was bang dat zijn schoondochter zou hertrouwen met iemand die niet geschikt was. Martha moest daarom met Mengele trouwen. Ze moesten elkaar alleen nog wel ontmoeten, iets waarvoor Mengele naar Europa moest reizen om daar zijn echte identiteit te vernieuwen. Begin 1956 liep hij daarin bij de West-Duitse ambassade naar binnen. Hij gaf aan dat hij Josef Mengele was en graag een paspoort wilde hebben in zijn echte naam. Er was niemand die vraagtekens zette bij het feit dat hij in 1949 onder een valse naam het land binnen was gekomen. Ze geven hem zonder problemen een kopie van zijn geboorte-akte, waarmee hij een verblijfsvergunning aanvraagt in Argentinië. Met deze verblijfsvergunning kon hij vervolgens een Argentijns paspoort in zijn echte naam aanvragen.

Een maand later keerde hij terug naar Europa onder zijn eigen naam. Hij ging eerst naar een skioord in Engelberg, Zwitserland, waar hij zijn zoon Rolf voor het eerst sinds jaren weer zag. Hij werd aan Rolf voorgesteld als oom Fritz. Martha en haar zoon Karl waren hier ook aanwezig. Vervolgens ging hij samen met Martha naar Duitsland, waar hij schijnbaar oud collega’s van het Kaiser Wilhelm Instituut heeft opgezocht.

Eenmaal terug in Argentinië besloot Mengele om onder zijn eigen naam verder te leven. In de zomer van 1956 ging hij weer naar de West-Duitse ambassade. Om te kunnen trouwen met Martha had hij een Duits paspoort nodig. Op 11 september 1956 ontving hij een Duitse paspoort in zijn eigen naam van de West-Duitse Republiek.

Nieuw leven

Je vraagt je nu misschien af hoe dit in hemelsnaam mogelijk was: hoe kon Josef Mengele in zijn eigen naam een Duits paspoort ontvangen zonder dat er alarmbellen gingen rinkelen? Tien jaar na de Tweede Wereldoorlog vroeg geen enkele Duitser aan een ander wat hij of zij heeft gedaan tijdens de oorlog. Deze vraag werd dan ook als een taboe gezien. Duitsers waren toendertijd nog niet heel erg actief bezig met het opsporen en vervolgen van criminelen die een probleem vormden voor de Duitse samenleving. En dat is precies de groep Duitsers waar Mengele onder viel.

Doordat er geen alarmbellen afgingen kon hij een normaal professioneel leven leiden in Argentinië. Ondanks het succes als timmerman miste hij zijn ware passie, de medische wetenschap. Hij wilde dit dan ook weer achterna gaan. Dit deed hij door te investeren in twee farmaceutische bedrijven. Weer kreeg hij hierbij financiële hulp van zijn familie. In oktober 1946 verhuisde Martha met haar zoon naar Buenos Aires en trokken ze in bij Mengele. Mengele was inmiddels zo erg gesetteld in Buenos Aires en voelde zich hier zo veilig, dat hij zelfs in het telefoonboek stond. In januari 1958 trouwden Mengele en Martha tijdens een reisje naar Montevideo in buurland Uruguay.

Achteraf gezien is het bekend dat Mengele in Buenos Aires illegaal en in het geheim opereerde op mensen. Hij werd zelfs aangeklaagd voor het uitvoeren van een abortus bij een tienermeisje die overleed aan de gevolgen van een infectie. Hij werd zelf gearresteerd, maar hij is blijkbaar in bescherming genomen want hij werd al snel vrijgelaten. Uit angst dat zijn oorlogsverleden werd ontdekt, ging hij in 1958 voor langere tijd op zakenreis naar Paraguay.

Eva en Miriam Mozes (vooraan) toen Auschwitz werd bevrijd (credit: encyclopedia.ushmm.org)

Op het spoor

Ondertussen kwamen Nazi-jagers Simon Wiesenthal en Hermann Langbein steeds meer op het juiste spoor te zitten. Langbein had uitgebreide getuigenverklaringen over Mengele’s activiteiten in de oorlog verzameld. Bij zijn zoektocht naar openbare registers vond hij de scheidingspapieren van Mengele en Irene, met daarop een adres in Buenos Aires. Samen met Wiesenthal zette hij de West-Duitse autoriteiten onder druk om een arrestatiebevel op te stellen. Op 5 juni 1959 stelde de rechtbank in Freiburg de eerste formele aanklacht tegen Mengele op. De politie gaat daarom naar Günzburg, waar de familie van Mengele nog steeds woonde. Via hen kwam het nieuws over het arrestatiebevel bij Mengele terecht.

Argentinië wees in eerste instantie het uitleveringsverzoek van Duitsland af. Toen het eindelijk werd geaccepteerd, woonde Mengele al in Paraguay. Hier was de dictator Alfredo Stroessner – die van Duitse afkomst was – aan de macht. In november 1959 gaf hij Mengele de Paraguayaanse nationaliteit. Hierbij hoorde natuurlijk ook een nieuwe naam: Jose Mengele.

Ondertussen had de Israëlische geheime dienst de Mossad een zeer vooraanstaande Nazi in Buenos Aires opgespoord. Adolf Eichmann was de architect van ‘die Endlösung’, de definitieve oplossing. Eichmann bezocht regelmatig het restaurant ABC Cafe in Buenos Aires. Dit restaurant werd vaak bezocht door leden van de lokale Nazi-gemeenschap. Ook Mengele was hier regelmatig te vinden toen hij nog in Buenos Aires woonde. Op 11 mei 1960 werd Eichmann voor zijn huis opgepakt. De Mossad hoopte toen ook Mengele op te pakken, maar was er al vandoor.

Brazilië

Voormalige piloot Hans-Ulrich Rudel bracht Mengele in contact met Nazi-aanhanger Wolfgang Gerhard. Gerhard hielp Mengele te smokkelen naar Brazilië. Hier werd hij ondergebracht bij de Hongaarse expats Géza en Gitta Stammer, uiteraard weer onder een nieuwe identiteit: Peter Hochbechler. Hij ging nu door het leven als een Zwitserse immigrant die hoopte te settelen in Brazilië. Dankzij de financiële steun van Mengele konden Géza en Gitta Stammer een boerderij kopen, waarvan Mengele de manager werd. In 1962 kochten de Stammers – weer dankzij financiële steun van Mengele – een grotere boerderij 150 km boven São Paulo. Hier ontdekte het stel Mengele’s ware identiteit nadat Gita een oude foto van hem in een krant had gezien.

Mengele haalde het echtpaar Stammers over om hem niet aan te geven bij de autoriteiten. Hij dreigde ermee dat zij er dan van zouden worden beschuldigd hem te hebben beschermd door hem onder te brengen in hun huis. Ondertussen had de Duitse politie het arrestatiebevel aangepast, zodat het ook voor Brazilië geldig was. Ze hadden namelijk inmiddels te horen gekregen dat Mengele hierheen was gevlucht. Ook had ondertussen Mossad agent Zvi Aharoni – die betrokken was bij het oppakken van Eichmann – de opdracht gekregen een speciaal team samen te stellen die Mengele moest opsporen en naar Israel moest brengen, zodat Mengele daar berecht kon worden.

Einde van de speurtocht

Aharoni’s team deed hiervoor onderzoek in Paraguay, maar helaas leverde dit niks op. Ze vonden er geen aanwijzingen over waar Mengele zich op dat moment zou kunnen bevinden. Het lukte daarnaast ook niet om briefpost tussen Mengele en Martha – die inmiddels naar Italië was verhuisd – te onderscheppen. Het speciale Mossad team wist wel Gerhard te volgen naar een afgelegen gebied in de buurt van São Paulo. Hier wisten ze een man van Europese afkomst te identificeerden, waarvan ze dachten dat het nog wel eens Mengele kon zijn.

Deze grote doorbaak in de zoektocht naar Mengele werd uiteraard direct gerapporteerd aan de directeur van de Mossad. Helaas kon vanwege logistieke problemen en een beperkt budget de operatie niet worden voortgezet. Daarnaast werd ook besloten om te focussen op de verslechterde relatie tussen Israel en Egypte. In 1962 werd daarom de zoektocht naar Mengele stop gezet.

Weer verder

Nadat Wolfgang Gerhard ergens in 1971 weer terugging naar Europa en zijn identiteitskaart aan Mengele had gegeven, ging Mengele verder onder deze nieuwe identiteit. Het was alweer zijn vijfde identiteit sinds 1945. Zijn vriendschap met de Stammers liep in 1974 stuk nadat er wrijving was ontstaan tussen hem en Gita. Hij besloot daarom om in zijn eentje verder te gaan en kocht een huis in een arme buitenwijk van São Paulo. Hij was ontzettend bang dat zijn ware identiteit elk moment ontdekt zou worden, waardoor hij enorm paranoïde was. Alleen zijn bood wat dat betreft wat veiligheid, maar hij snakte daardoor wel naar vriendschap.

Gerhard bracht Mengele daarom in contact met Wolfram en Liselotte Bossert, en hun twee kinderen Andreas en Sabine. Het gezin woonde zo’n 30 kilometer van Mengele vandaan, niet al te ver dus. In een korte tijd groeide Mengele uit tot een belangrijke familievriend en bouwde hij een hechte band op met het gezin. Wolfram en Liselotte waren overigens op de hoogte van Mengele’s ware identiteit en wisten dus precies wie ze aanhaalden. Desondanks hadden ze hier blijkbaar geen problemen me een gingen ze dus veel met Mengele om.

Sinds 1972 ging Mengele’s gezondheid achteruit en in 1976 had hij een beroerte. Zijn familie in Duitsland begon zich daardoor steeds meer zorgen te maken. Zijn zoon Rolf had hem sinds de skivakantie in 1956 niet meer gezien en besloot in 1977 om zijn vader op te zoeken in zijn huis in Brazilië. Uiteraard kwam Mengele’s oorlogsdaden ter sprake en meteen begon Mengele zijn aandeel te ontkennen. Hij beweerde dat hij nooit iemand persoonlijk wat had aangedaan en slechts zijn plichten als SS officier had vervuld. Hij was dus nog steeds dezelfde Nazi die geen berouw toonde. Desondanks besluit Rolf om zijn vader niet aan te geven bij de autoriteiten. Vermoedelijk om zijn moeder te sparen, omdat zij dan hoogstwaarschijnlijk ook opgepakt zou worden. Ze had tenslotte Mengele jaren geleden geholpen met onderduiken.

Dood

Op 7 februari 1979 kreeg Mengele een hartaanval terwijl hij aan het zwemmen was. Hij was toen bij Wolfram en Liselotte Bossert en hun kinderen op bezoek in een kustplaats. Wolfram en Liselotte besloten te blijven zwijgen over Mengele’s ware identiteit. Hij werd daardoor onder de naam Wolfgang Gerhard begraven in São Paulo. Mengele is 67 jaar oud geworden. Zijn dood is jarenlang geheim gebleven, tot de Duitse autoriteiten in 1985 een brief van Wolfram had gevonden bij de inval van het huis van een goede vriend van Mengele. In deze brief lichtte Wolfram deze goede vriend in over Mengele’s dood.

De Duitse autoriteiten namen contact op met de politie in São Paulo, die op hun beurt weer contact op namen met Wolfram en Liselotte Bossert. Bij een ondervraging door de politie onthulden ze waar Mengele precies begraven lag. Op 6 juni 1985 werd het graf geruimd en de overblijfselen van Mengele’s lichaam opgegraven. Er werd uitgebreid forensische onderzoek gedaan naar of de botten die waren gevonden wel echt van Josef Mengele waren. Op 10 juni legde Rolf Mengele een verklaring af waarin hij bevestigde dat het om het lichaam van zijn vader ging. Hij verklaarde ook dat het nieuws dat zijn vader dood was bewust geheim is gehouden om de mensen die Mengele hadden opgevangen te beschermen.

In 1992 werd door middel van DNA onderzoek bevestigd dat het zonder twijfel om Josef Mengele’s overblijfselen ging. Desondanks weigerde zijn familie om hem te repatriëren naar Duitsland, ondanks dat de Braziliaanse overheid hierop aandrong. Het skelet werd daarom opgeslagen in het São Paulo Instituut voor Forensische Geneeskunde. Hier wordt het gebruikt als lesmateriaal tijdens forensische geneeskunde lessen aan de medische school van de Universiteit van São Paulo.

Holocaustmonument in Berlijn (credit: wikipedia.org)

Geen gerechtigheid

Omdat dit verhaal zo’n ontzettend onbevredigend einde heeft doordat Mengele nooit is berecht voor zijn daden, wil ik afsluiten met een soort van “nana-nana-na-na”. Mengele hechtte namelijke ontzettend veel waarde aan zijn kwalificaties als arts en onderzoeker. Hij voerde zijn gruwelijke experimenten zogenaamd uit in de naam van de antropologische wetenschap. Hij wilde dan ook erkend worden als een échte wetenschappelijke onderzoeker, vandaar dat hij alles zo “officieel” mogelijk deed. Het schijnt dat in de jaren ’60 zowel zijn PhD in antropologie als zijn diploma in geneeskunde is ingetrokken door de Universiteit van München en de Universiteit van Frankfurt.

Gebruikte bronnen

I Survived The Holocaust Twin Experiments (BuzzFeedVideo, 2020), te zien via youtu.be/gdgPAetNY5U.
Joseph Mengele: Angel of Death (Biographics, 2018), te zien via youtu.be/y7ssLE3FddY.
Joseph Mengele: Hunting a Nazi Criminal (World at War, 2018), te zien via youtu.be/ebKSqwSkYDY.