Aflevering 19: Tana Toraja

De zusters bespreken interessante uitvaartrituelen uit Indonesië. Tana Toraja om precies te zijn, een regio die bekend staan om de bijzondere uitvaarten die daar plaatsvinden. De dood is niet voor iedereen een ver-van-mijn-bed-show, want hier is de dood is hier een gewoon onderdeel van het dagelijks leven. De doden wonen namelijk samen met de levenden, op een manier die misschien iets minder morbide is dan het op het eerste gezicht lijkt.

Muziek: Netherworld Shanty van Kevin MacLeod

Achtergrondinformatie

Het ritueel wat we gaan bespreken komt uit Tana Toraja, in Indonesië. Het is een regio op het eiland Sulawesi, soms ook wel bekend onder de Celebes die ze van de Portugezen hebben gekregen. Het is een van de grootste van de meer dan 17.000 eilanden van Indonesië, op een kaart makkelijk te herkennen aan de opvallende vorm, maar het eiland is niet zo bekend omdat het niet erg toeristisch is. Wat het in mijn ogen weer extra mooi maakt.

Het eiland heeft een landoppervlakte van 227.000 km2 waar je onder andere prachtige hoge bergen, diepe ravijnen, witte stranden en regenwouden kunt vinden. Op de lijst van grootste eilanden ter wereld staat Sulawesi op de 11^e plaats. De naam van het eiland is een samenvoeging van de woorden ‘’sula’’ (eiland) en ‘’Wesi’’ (ijzer), oftewel Eiland van IJzer. Die naam is toepasselijk aangezien het eiland grote voorraden nikkerijzer, koper en goud heeft. Er wonen volgende de laatste schatting uit 2019 zo’n 19 miljoen mensen en zij spreken meer dan 40 verschillende talen.

Torajaland is een afgelegen plek is, volgens Google Maps is het vanaf Makassar naar Tana Toranja meer dan 7 uur rijden en dat zijn niet de mooie goede wegen die wij gewend zijn in Nederland.Het gebied staat bekend om de uitgebreide uitvaartrituelen. Zelf ben ik in 2013 naar Indonesië geweest en heb ik een deel van zo’n uitvaart bij kunnen wonen. Ja, ik zeg deel want een uitvaart en het proces wat eraan vooraf gaat kan daar lang duren. Een groot deel van het verhaal is dus gebaseerd op eigen ervaringen maar natuurlijk heb ik ook gebruik gemaakt van bronnen zoals de boeken From here to eternity van Caitlin Doughty, Insight Guide Indonesië, websites en video’s. Die bronnen zijn zoals gewoonlijk terug te vinden bij de shownotes op onze website. Bij sommige video’s die ik zeker kan aanraden als je dit onderwerp interessant vindt, zit niet voor niets een waarschuwing zit omdat sommige beelden als schokkend kunnen worden ervaren.

Ondanks dat de meeste inwoners van het eiland Islamitisch zijn en er ook Christenen en aanhangers van het boeddhisme en hindoeïsme wonen, combineren veel mensen dit ook met lokale animistische overtuigingen met de naam aluk (“de weg”). Dit animistische geloof is door de Indonesische regering erkend als Aluk To Dolo (“De weg van de voorouders “). Animisme is geen op zichzelf staande religie al noemen sommigen het een natuurgodsdienst. Enkele onderdelen van animisme zijn het geloven in goede en kwade geesten, het brengen van offers en het vereren van voorvaderen.

Bijzonder ritueel

Wat zo bijzonder is aan uitvaarten in Toraja is dat deze vaak maanden of zelfs jaren na het overlijden plaatsvinden. Het organiseren van een uitvaart is hier namelijk erg duur, dus moet de familie sparen. Hierdoor zijn de meeste begrafenissen vaak tussen juli en september, na de oogsttijd. Nog opmerkelijker is dat de overleden persoon pas als dood wordt beschouwd bij de uitvaart. Tot die tijd zeggen ze dat deze persoon ‘’sakit’’ oftewel ziek is. De persoon is namelijk pas overleden na een traditioneel ritueel. Het lichaam van de ‘’zieke persoon’’ wordt gebalsemd en opgebaard in huis. Vroeger gebruikte ze voor het balsemen bepaalde kruiden en bladeren maar tegenwoordig net als hier chemicaliën zoals formaline. In de traditionele voorouderlijke huizen, Tongkonan, hebben ze zelfs een speciale kamer voor het opbaren. Vroeger waren deze huizen alleen voor mensen van adel. Nog steeds kun je aan de buitenkant van het huis de status van de familie aflezen. Aan de voorgevel van de huizen hangen de schedels en hoorns van buffels. Deze huizen staan op palen en hebben een soort bootvormig dak. Dat is ter ere van de voorvaderen die over de zee die daarheen zijn gekomen. Heel interessant, deze houten huizen worden zonder spijkers gemaakt en zitten vol met prachtig houtsnijwerk en schilderingen in de heilige kleuren wit, rood, geel en zwart. In deze huizen hebben windrichtingen een belangrijke rol, ze staan ook allemaal dezelfde kant op. In de kamer die op het zuiden ligt worden zieken oftewel overledenen opgebaard tot de begrafenisceremonie maar de familie neemt nog geen afscheid. Ze geloven namelijk dat de ziel aanwezig blijft tot het begrafenisritueel. Familieleden brengen de overledene elke dag eten, drinken en offers zoals sigaretten, zorgen regelmatig voor schone kleren en praten tegen de overledene alsof hij/zij gewoon ziek is en dus nog steeds aanwezig is. Familieleden die in de buurt wonen komen op bezoek. Oftewel de doden leven gewoon bij levenden. Ze geloven dat je goed voor het lichaam van de overledene moet zorgen want als je dat niet doet zal zijn/haar geest jou achtervolgen. Ook kinderen doen hier gewoon aan mee, zij zijn niet bang en vinden het de normaalste zaak van de wereld.

In het boek van Caitlin Doughty sprak een vriend van haar met iemand van wie als kind zijn ‘’zieke’’ opa wel 7 jaar bij hen in huis woonde. Diezelfde vriend zei ook heel mooi dat hij vond dat er in Toraja geen duidelijke scheidingslijn is tussen leven en dood. In een video van de BBC gaf de presentatrice van Iranese afkomst aan dat haar vader binnen 2 dagen was begraven, iets wat hoort bij een islamitische begrafenis. Echter was dat voor haar veel te snel en had zij eigenlijk te weinig tijd op aan het idee te wennen dat ze haar vader kwijt was en verkeerde ze nog lange tijd in shock. Het ritueel van de Toraja’s geeft je meer tijd om afscheid te nemen.

Een groot feest

De begrafenis is een groot feest en iedereen is welkom, zelfs toeristen. Dus ondanks dat het misschien wat vreemd voelde, om bij een uitvaart aanwezig te zijn van iemand die ik niet ken, wat dat niet zo. Het is letterlijk hoe meer zielen hoe meer vreugd en eigenlijk dus ook meer mensen die de overledene komen eren. De hele gemeenschap komt samen voor een uitvaart. Ik las ergens online: voor een bruiloft kun je nog een excuus bedenken om niet aanwezig te zijn maar voor een uitvaart kan dat echt niet. Het is echt een groot feest inclusief muziek, dansen en verschillende rituelen zodat de overledene kan overgaan naar het land van de zielen of het hiernamaals.

Sommige rituelen beginnen al voor de uitvaart. Een belangrijk onderdeel van een begrafenis in Tana Toraja is het brengen van offers. Het grootste, belangrijkste en duurste offers is een karbouw, oftewel een waterbuffel maar ook varkens worden vaak meegebracht als offer. Voordat de waterbuffels geslacht mogen worden vinden er buffelgevechten plaats. Daarnaast worden de hoorns van de geslachte buffels op de gevels van de huizen tentoongesteld als teken van welvaart en status. De varkens worden verkocht op de markt, die liggen daar vastgebonden aan een soort van frame van bamboestokken en maken enorm veel lawaai doordat ze een soort van gillen. Ik weet nog wel dat mijn moeder, zusje en ik meteen weg wilde bij die markt omdat we gek werden van het geluid. Als je trouwens een varken op de markt koopt dat vastgebonden zit aan bamboestokken en je neemt die dan mee naar huis, dan kun je dat varken thuis losmaken en gewoon rond weer laten lopen. Ik maak geen grapje als ik zeg dat soms meerdere mensen die samen op een scooter zaten en een varken mee hadden heb gezien. Een ander ritueel dat ook voor de uitvaart plaatsvindt is het plaatsen van een grote steen in het ceremoniële veld van het dorp. Dat gaat zonder machines dus op pure mankracht.

Prijzig

De ceremoniemeester, vaak een familielid roept om welk offer door welke familie is meebracht. Eerder benoemde ik al dat uitvaarten duur zijn, dat komt omdat er wordt bijgehouden wat anderen naar de uitvaart van jouw familielid brengen. Brengen zij een karbouw, dan moet jij dat ook doen. Je moet hetzelfde brengen of zelfs iets van meer waarde. De meeste begrafenissen vinden plaatst na de oogsttijd, tussen juli en september. Op Bali spraken wij iemand die meerdere kinderen had maar er zat een groot gat in leeftijd tussen de kinderen. In die tussentijd was hij zijn beide ouders verloren en hij had tijd nodig om die financiële klap op te vangen. Wij hadden op advies van de gids een slof sigaretten gekocht en meegebracht als offer. Het is wel even belangrijk om te weten dat er wel wat verschillen zijn tussen een grote en kleine uitvaart maar wij waren aanwezig bij een grote uitvaart.

De uitvaart kan wel dagen duren en ook dat heeft weer te maken met de rijkdom en status van de overledene. Hoe rijker je bent, des te groter en uitgebreid je uitvaart is. Ik noemde net al dat dieren vaak offers zijn, deze worden dan ook op de uitvaart geslacht dus dit is niet zo ideaal voor dierenliefhebbers of mensen met een zwakke maag. Er liggen dan ook letterlijk plassen bloed van de tientallen buffels en varkens die worden geslacht en ik vond dat om eerlijk gezegd niet fijn om naar te kijken. Ook kon je ruiken dat de haren van de varkens werden afgeschroeid. Eerder noemde ik al dat een persoon ziek is tot de uitvaart, dat is zelfs tot een specifiek moment van de uitvaart, namelijk tot wanneer het eerste offer is geslacht. Dan kan de persoon sterven tegelijk met het dier. Wel vormen deze offers voor een deel het eten voor de bezoekers en de rest verdelen ze na de uitvaart onder de familie en andere belangstellenden. Een ander onderdeel van de reden dat ze deze dieren offeren is omdat ze geloven dat deze dieren de mensen helpen bij de reis naar hiernamaals, zo kan de buffel je dragen tijdens de reis. Een belangrijk onderdeel is natuurlijk samen eten en drinken, wat ik me herinner is dat wij kregen rijst aangeboden in bananenbladeren en dat het vlees op een bepaalde manier in bamboe was gebarbecued. Ik had uit beleefdheid wat vlees aangenomen maar heb vooral rijst gegeten.

Het ‘’begraven’’

De kist wordt naar het speciaal gebouwde begrafenisdorp gedragen, hier in Nederland dragen we kist heel rustig en statig maar daar schudden ze onderweg zoveel mogelijk met de kist om boze geesten te verjagen. Tijdens de uitvaart staat de kist in een soort bamboetoren met het gezicht richting het westen, net als die traditionele huizen ook op palen. Pas daar is de persoon overleden en kan zijn/haar ziel opstijgen. De familieleden dragen speciale kleurrijke kledingstukken en prachtige sieraden. Die sierraden voor vrouwen zijn zo mooi, het zijn een soort van hele brede kettingen die over de schouders hangen met hele lange kralenslierten eraan. Daarnaast wordt er ook gelachen en gedanst. Alle gasten zitten in kleine groepjes bij elkaar en natuurlijk hebben de belangrijkste gasten de beste plekken met een goed uitzicht.

Begraven doen ze niet in Toraja-land. De grond is erg rotsachtig en er is maar weinig vruchtbare grond, dus die gebruiken ze vooral voor landbouw. Er zijn verschillende opties, rijke mensen hebben vaak een stenen graf dat uit een grote rots of stuk van een berg is gehouwen. Andere mogelijkheden zijn dat de kisten in een grot met de hand gemaakte grot worden gelegd, of dat kisten aan een klif worden gehangen. Aan een klif hangen? Ja, prachtige kisten met houtsnijwerk worden met touwen aan kliffen gehangen. Vaak hebben deze kisten ook de vorm van een boot, net als de traditionele huizen. Ik zal jullie wel even een foto laten zien en voor de luisteraars staan ze in de shownotes.

Tau Tau poppen

In de kist zitten waardevolle bezittingen die de persoon nodig heeft in het hiernamaals. Buiten de grot staan ‘’Tau tau’’ poppen. Dat zijn beeltenissen (effigies) van de overledene. Deze poppen zijn met de hand gemaakt, soms levensgroot en de poppen hebben haren en kleren aan. De pop moet zo goed mogelijk op de overledene lijken maar ook hier weer, hoe rijker de familie hoe mooier de pop eruitziet. Niet iedereen kan zich een pop veroorloven. Vaak staan die poppen samen op soort van balkonnetjes die zijn gemaakt aan de buitenkant van de rotsen waar de overledenen in begraven zijn. Het is echt indrukwekkend om die te zien, in de shownotes heb ik ook wat foto’s gezet die mijn vader en/of ik gemaakt hebben. Sommige lijken bijna levensecht terwijl de wat oudere poppen wat vervaagt zijn. Er zijn zelfs poppen met sierraden en brillen op. De tau tau poppen krijgen zo nu en dan ook nieuwe kleren tijdens een ritueel waar ik later meer over ga vertellen. Helaas las ik ook dat er wel eens graven worden geplunderd en Tau Tau poppen worden gestolen voor verzamelaars in het Westen. De mooie traditie van deze poppen is ver voorde foto ontstaan en nog steeds populair, want een foto zal eerder vervagen dan een houten pop.

Nu even terug naar die kisten die aan kliffen hangen en in grotten liggen. Zoals je je wel kan voorstellen gaat hout rotten en in het geval van die hangende kisten, touw blijft ook geen eeuwigheid hangen. Dit kun je bijvoorbeeld zien in Londa. Op sommige plekken liggen gewoon stapels botten en schedels, soms zijn die nog wel op een bepaalde manier neergelegd maar soms ook niet. Iets anders wat voor ons ook misschien vreemd kan zijn is dat ze kisten soms gewoon stapelen. In Londa heb je ook een grot waar je naar binnen kunt. Dat hebben wij gedaan onder begeleiding van een plaatselijke gids die dan met een olielamp je rondleidt door de grot. Daar zie je dan kisten en heel veel botten en schedels, ik overdrijf niet, echt stapels. Vaak liggen er ook offers zoals geld en sigaretten. Zelf vond ik het nogal frappant dat ze bij een de schedels in de grot een sigaret in de mond hadden gelegd. Het zal je echt verbazen hoe groot de grot is. Er zijn bijvoorbeeld grotten van wel 2 kilometer. Ik kan me overigens wel voorstellen dat dit niet voor iedereen even geschikt is maar deze hele reis had op mij veel indruk achter gelaten. Een van de opvallende overledenen in deze grotten zijn de Romeo en Juliet uit Tana Toraja. Dit bewijst maar weer eens dat de verhalen Shakespeare echt tijdloos zijn en de thema’s overal ter wereld voorkomen. Hun liefde was volgens verschillende bronnen verboden omdat ze van dezelfde nobele familie kwamen en omdat dit verboden was hebben ze samen zelfmoord gepleegd. Ze liggen nog steeds samen in een grot in Londa.

Babybomen

De laatste begrafenisoptie, klinkt misschien ook wel een beetje creepy, de babybomen. Net buiten Londa vindt je de babybomen, deze indrukwekkende grafjes zijn voor baby’s tot ongeveer 6 maanden oud, ze mogen namelijk nog geen tandjes hebben. In bepaalde dikke bomen hakken ze een holte waar de overleden baby, gewikkeld in doeken, rechtop in stoppen, vervolgens dekken ze het af met palmbladeren en palmharen. In een boom zitten soms wel meer dan 10 baby’s. Het geloof hierachter is dat de boom die gewoon doorgroeit zo de zielen van de baby’s opneemt en laat overgaan naar het hiernamaals. Ook zeggen sommige bronnen dat de boom de baby beschermt tegen kwade geesten.

Ma’Nene

Op sommige plaatsen is er elk jaar nog iets bijzonders, in andere plaatsen doen ze het om de twee of drie jaar. Het is dan tijd voor het ritueel dat Ma’Nene heet, het schoonmaken van de lijken. Dit ritueel is populariteit aan het verliezen en was zelfs een tijd verboden door Nederlandse missionarissen. Zelf heb ik dit niet bijgewoond maar staat uitgebreid beschreven in het boek From here to eternity van Caitlin Doughty en is te zien in seizoen 1, aflevering 6 van Dark Tourist. Rond dit ritueel zit veel onbegrip want tijdens mijn research kwam ik meer dan eens het woord zombie tegen. Voor dit ritueel worden de doden door hun familieleden uit hun graf en kist gehaald, aangeraakt, schoongemaakt, soms opnieuw aangekleed en voor ze teruggaan naar hun graf worden er vaak ook foto’s gemaakt. Soms zelfs een familieportret. Ook bij dit ritueel hoort een feest met verschillende tradities en worden soms dieren geslacht en sommige wandelen zelfs met het lichaam door het dorp. Dat schoonmaken van het lichaam doen ze trouwens heel voorzichtig, bijvoorbeeld met kwasten vegen ze het stof van het lichaam dat vaak gemummificeerd is en tijdens het schoonmaken praten ze gewoon tegen de overledene. Ook hier zie je weer dat er een goede band is tussen de overledene en levenden. Indien nodig werken ze ook de kist bij of vervangen ze die helemaal zodat het lichaam beter bewaard blijft. Als ze klaar zijn met schoonmaken wikkelen ze het lichaam weer in doeken. In de eerder genoemde video van de BBC was een Sociologie professor uit Toraja aan het woord. Hij zei dat het bezoeken van het graf en daarmee de emotionele band eren ook onder het principe van Ma’Nene valt.

Er is een mythe die ik graag nu even wil ontkrachten en misschien had ik dat al moeten doen toen ik vertelde dat dat de overledene, of zoals zij het zien, zieke, maanden of soms jaren bij hun in huis woont. Er is over het algemeen niets gevaarlijks aan een dood lichaam. Tenzij iemand is overleden aan een ziekte die zelfs na de dood besmettelijk is zoals de zwarte pest. De lichamen in Tana Toraja zijn na overlijden gebalsemd maar ook dat zal een lichaam niet voor altijd intact houden. Het warme klimaat in Indonesië zorgt ervoor dat deze lichamen uitdrogen en dus mummificeren. Dit waren de verschillende uitvaarttradities van Tana Toraja. Misschien klinken al deze rituelen wat luguber. Ergens vind ik het persoonlijk heel mooi en bijzonder. Daarnaast vond ik het ook mooi en belangrijk om aandacht te besteden aan niet-Westerse tradities. Nog te vaak worden die weggezet als ‘’onbeschaafd’’ en kunnen ze rekenen op veel onbegrip. Er zijn op YouTube een paar video’s te vinden over de uitvaarttradities in Tana Toraja maar de meeste reacties zijn ronduit respectloos. Veel mensen begrijpen niet dat sommige mensen andere tradities hebben, anders is niet meteen slecht.

Gebruikte bronnen

Doughty, C. (2017). From Here to Eternity (1ste ed.). Norton & Company.
van Maurik, J. J., & Rozendaal, F. G. (2007). Insight Guide Indonesië. Cambium B.V.